Universele belofte die afbrokkelt: voor wie bestaan mensenrechten nog?

ANALYSE – Op 10 december 2025 werd de zevenenzeventigste verjaardag van de afkondiging van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens herdacht. Sinds 10 december 1948 behoort het begrip mensenrechten tot de belangrijkste, maar tegelijk meest omstreden fundamenten van de moderne wereld. Dat komt doordat de theorie van mensenrechten in haar filosofische, juridische en politieke dimensies een buitengewoon brede reikwijdte heeft en nadrukkelijk universele geldigheid claimt.

Vooral na 1945, na het einde van de Tweede Wereldoorlog, werd het thema een van de centrale pijlers van de Verenigde Naties (VN). Zelfs terwijl de oorlog nog voortduurde, sprak de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt in 1941 het Congres toe over de “vier vrijheden”, die volgens hem de basis moesten vormen van een nieuwe wereldorde: vrijheid van gedachte en meningsuiting, vrijheid van godsdienst, vrijheid van vrijwaring van gebrek en vrijheid van vrijwaring van angst.

Het ontwerp van universaliteit

Roosevelts ideaal kreeg pas echt vorm toen het begrip mensenrechten in 1945 werd opgenomen in het Handvest van de VN. Maar een gedetailleerde tekst die die universaliteit moest dragen, ontbrak nog. Daarom werd in februari 1947 tijdens de eerste zitting van de Commissie voor de Rechten van de Mens besloten een ontwerpcomité samen te stellen, onder leiding van Eleanor Roosevelt, met daarnaast Pen-Chun Chang en Charles Malik. Zij begonnen aan het opstellen van de ontwerptekst van wat later de Universele Verklaring zou worden.

Vanaf het begin riep de voorbereiding van een alomvattend en universeel mensenrechtendocument culturele weerstand op, met name vanuit de westerse wereld. De Amerikaanse Antropologische Vereniging stuurde in 1947 een verklaring naar de voorbereidingscommissie waarin zij bezwaar maakte tegen het idee dat mensenrechten universeel zouden zijn. Volgens de vereniging wordt het individu vanaf de geboorte gevormd door de tradities en waarden van de gemeenschap waarin het leeft. Als de Verklaring werkelijk het hoogste recht van het individu wil beschermen om zijn persoonlijkheid te ontplooien, moet worden erkend dat dit recht slechts betekenis krijgt binnen het kader van die specifieke cultuur.

‘De witte man’

De vereniging waarschuwde dat uniformerende en uitsluitende benaderingen in het verleden desastreuze gevolgen hebben gehad. De doctrine van de “last van de witte man” had economische uitbuiting gelegitimeerd en het zelfbeschikkingsrecht van miljoenen mensen ontkend. De koloniale expansie van Europa en de Verenigde Staten (VS) leidde in sommige gebieden tot vrijwel volledige vernietiging van inheemse bevolkingen. Hun levensvormen werden stelselmatig miskend en geminimaliseerd. In geloofssystemen die hun samenlevingen eeuwenlang hadden gedragen, zag men slechts “bijgeloof” of “onredelijkheid”. Waarden en normen zijn echter geworteld in culturele context. Een universele verklaring die gebaseerd is op slechts één cultuur beperkt daarmee per definitie haar eigen universaliteit.

Toch ontwikkelde het mensenrechtenrecht zich na de jaren zestig explosief. Er werd zo veel internationale mensenrechtenverdragen gesloten dat de wereldgemeenschap in 1993, na het einde van de Koude Oorlog, tijdens de conferentie in Wenen plechtig de “universaliteit van mensenrechten” bevestigde. Hoewel die universaliteit vandaag op normatief niveau nauwelijks nog wordt betwist, zorgen dubbele standaarden en selectief geheugen in de praktijk voortdurend voor controverse.

Het tijdperk van crises en selectiviteit

De Koude Oorlog eindigde uiteindelijk in het voordeel van de VS, de zelfverklaarde kampioen van de mensenrechten. Maar met de aanslagen van 11 september 2001 brak een nieuw tijdperk van wereldwijde crises aan. Het land dat in 1941 een mondiale belofte van vrijheid en rechten verkondigde, besloot in deze nieuwe unipolaire wereld zich niet aan te sluiten bij het Statuut van Rome, dat de oprichting van het Internationaal Strafhof mogelijk maakte.

Vervolgens viel de VS Afghanistan en Irak binnen, versterkten hun steun aan Israël, dat al langer bekendstaat om ernstige mensenrechtenschendingen, en zwegen over de massale sterfte in Syrië. Ook de etnische zuiveringen in Sudan en tegen de Rohingya kregen nauwelijks aandacht. Zelfs binnen de VN-veiligheidsraad werd het vetorecht ingezet tegen maatregelen die mensenrechten moesten beschermen.

Die dubbele standaard ondermijnde het vertrouwen in het begrip mensenrechten diepgaand. Want terwijl de VS zich van binnen presenteerde als een land van vrijheid en diversiteit, bleek dat buiten de landsgrenzen vooral machtspolitiek de toon zette. Het resultaat was dat mensenrechten voor velen synoniem werden met een instrument om hegemonie te verhullen. De meeste burgers die intern profiteerden van vrijheid en welvaart, stelden nauwelijks vragen over de schendingen die hun land elders veroorzaakte. Ook nu blijven de wereldwijde reacties op de al meer dan twee jaar durende genocide in Gaza opvallend beperkt.

Aanvankelijk waren mensenrechten bedoeld als een gemeenschappelijke taal: ieder mens zou bepaalde rechten bezitten, enkel omdat hij mens was. Die rechten zouden niet afhankelijk zijn van macht, identiteit of geografie. Maar de veelvuldige crises van vandaag tonen dat universaliteit in theorie nog overeind staat, terwijl de toepassing steeds vaker selectief en politiek bepaald is. Nergens wordt dat duidelijker dan in de uiteenlopende reacties op vergelijkbare humanitaire rampen. Waar burgerdoden in het ene land leiden tot stevige veroordelingen of sancties, blijven elders soortgelijke tragedies onbeantwoord.

De normalisering van schendingen

Daar komt bij dat de moderne mens door de opeenstapeling van crises verdoofd kan raken. Overmatige blootstelling aan leed leidt tot een soort “compassiemoeheid”, waardoor niet langer op alles gereageerd kan worden. Zo ontstaat een selectieve aandacht en een selectief geheugen. Misschien is dat wel het grootste gevaar van onze tijd: niet de schendingen zelf, maar de normalisering ervan. Een permanente staat van crisis, uitzondering en onzekerheid erodeert niet alleen de kracht van mensenrechten, maar ook het idee dat deze rechten vanzelfsprekend en onaantastbaar zouden zijn.

Van Gaza tot Myanmar, van Sudan tot Oekraïne: de gelaagde conflicten van vandaag maken één ding duidelijk. De toekomst van de mensenrechten hangt minder af van de normen zelf dan van de politieke wil om ze daadwerkelijk te dragen. Mensenrechten herdenken betekent daarom niet alleen het recht opnieuw interpreteren, maar ook onze opvattingen over gelijkheid, verantwoordelijkheid, solidariteit en collectieve rechtvaardigheid opnieuw vormgeven. Het is dringend nodig de taal van de mensenrechten te bevrijden uit de selectieve herinnering van de internationale politiek, mensenrechten niet langer uitsluitend als ideaal te zien maar vooral als strijdveld, en te weigeren het leven van het ene volk “onderhandelbaarder” te achten dan dat van het andere. Alleen door mondiale machtsverhoudingen onder ogen te zien en het vermogen te vergroten om een andere wereld te bedenken, blijft de universele belofte van mensenrechten bestaan.

Over de auteur

De analyses in dit artikel zijn die van de auteur en weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs het redactionele standpunt. De auteur is Prof. Dr. Ali Osman Karaoğlu, universitair hoofddocent Internationaal Recht aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Yalova.

© Turksemedia.nl – Alle rechten voorbehouden | AA | Gepubliceerd: 12-12-2025